Cijenjena historičarka filma i priznata ekspertica za balkanski i istočnoevropski film piše o reprezentaciji rata u BiH na filmu.

Slično drugim eksponiranim međunarodnim sukobima – kao što je Španski građanski rat tridesetih godina prošlog vijeka ili Vijetnamski rat iz šezdesetih i sedamdesetih godina, rat za nezavisnost BiH je privukao globalnu ekipu novinara koji su o njemu izvještavali za javnost širom svijeta. Istaknute međunarodne ličnosti, kao što je Amerikanka Christiane Amanpour, koja je kasnije postala jedna od ključnih političkih komentatorica svoje mreže CNN, ili Martin Bell sa BBC-ja, koji je započeo političku karijeru kao jedan od nekolicine nezavisnih poslanika u Britanskom parlamentu, istaknuli su se izvještavanjem iz ratnog područja, često pod vatrom. Niz drugih uglednih međunarodnih novinara – kao što su Asne Seierstad, Jeremy Bowen, Tim Judah i veteran slobodni novinar Ed Vulliami – objavljivali su tekstove i knjige koji su postali temelj za način na koji se prikazuje ovaj rat. Slično tome, sukob je privukao niz međunarodnih sineasta. Dok su mnogi filmovi koji govore o ratu u BiH snimljeni tokom samog rata, većina filmova je napravljena nakon što je rat formalno završen, krajem devedesetih godina prošlog i tokom prve decenije ovog vijeka. Mnogi filmovi su snimljeni u koprodukciji, ponekad čak i sedam zemalja koje bi se udružile radi finansiranja filmova u kojima se govori o ratu.

Medijski prikaz rata je u ovom periodu obilježen raznim inovacijama, povezanim s napretkom u digitalnim tehnologijama, koje su oblikovale oblik i način informativne produkcije: direktnim emisijama putem živog video linka sa mjesta događaja (ponekad se moglo vidjeti kako na reportera pucaju), mobitelima, prenosnim računarima, kao i emailom i drugim načinima slanja materijala putem Interneta. Kasnije, kada su izvještavali o drugim međunarodnim sukobima, kao što je onaj u Iraku, reporteri su počeli da se za komunikacije više oslanjaju na vojsku i često su bili ‘priključeni’ vojnim snagama, što im je ograničavalo vidik i nezavisnost. U slučaju ratova nakon raspada Jugoslavije, međutim, posjetioci u ratnoj zoni su još uvijek mogli da putuju i da istražuju i u toj situaciji je sloboda kretanja donosila veće izlaganje i rizik. Mnogi dokumentarni filmovi koji su snimljeni tokom rata i neposredno nakon njega se oslanjaju na snimke koji su napravljeni za vrijeme takvih putovanja po terenu. Isto tako, i igrani filmovi se često oslanjaju na snimke kojima se prikazuje putovanje razorenim područjima, obilježenim ratnim ranama. Ovi poluuništeni pejsaži još uvijek dominiraju stranim filmovima koji su napravljeni nakon rata.

Zapadnjak: normativni narator

Ratni reporter/humanitarni radnik/emigrant koji se vratio iz inostranstva često ima ulogu glavnog aktera u filmovima u kojima se govori o ratu u BiH. Ovakvo pozicioniranje zapadnjaka kao 'normativnog naratora', osobe koja predstavlja jedino moguće objektivno gledište, u duhu je generalno uočene tendencije da se o Balkanu govori sa gledišta Zapada. Takva osoba se navodno nalazi iznad svega i nije okaljana kulturnim nedostatkom koji su označili mislioci kao što je Samuel Huntington, čiji je stav o 'sukobu civilizacija' dominirao diskursom tog perioda (1997). Jedan od prvih primjera ovakvog 'naratora' je akter filma Before the Rain/Prije kiše Milča Mančevskog (1994) – Aleksandar (Rade Šerbedžija), nagrađivani londonski fotoreporter. Iako je porijeklom sa Balkana, Aleksandar je dovoljno dugo u emigraciji i sada je potpuno pozapadnjačen. Vraća se u region odakle potiče i razmišlja o izazovima koje mu donosi bilježenje nasilja i varvarstva u brutalnom suočavanju s ratom razorenom Bosnom.

Slično filmu Before the Rain, u pojedinim filmskim djelima koja su objavljena nakon rata se govori o sukobu u Bosni sa stanovišta nekoga ko ima dovoljno zapadnih kvalifikacija, osobe koja se smatra nepristrasnim predstavnikom čvrstog i objektivnog moralnog stajališta (novinara, humanitarnog radnika, oficira IFOR-a). U nizu stranih filmova čija se radnja zbiva za vrijeme sukoba u Bosni, naprimjer, prikazani su sporedni zapleti vezani za rad novinara. Španski Territorio Comanche/Teritorija Komanča (1997), koji se zasniva na kontroverznom dokumentarnom romanu Artura Péreza-Revertea, bilježi teška iskustva grupe televizijskih novinara za vrijeme rata. U Poljskom Demons of War/Demoni rata (1998), govori se o grupi mirovnjaka koji su igrom slučaja došli da pomognu paru novinara u opasnosti od gospodara rata čije zločine planiraju da razotkriju.



Nisi samo novinari smatrani objektivnim posmatračima situacije. U drugim filmovima su humanitarni radnici ili prevodioci svjedoci zvjerstava, ili su to, nakon rata, niži političari, humanitarni izaslanici ili policajci. U britanskoj TV produkciji Warriors/Ratnici (UK, 1999, Peter Kosminski) i holandskom televizijskom filmu De enclave/Enklava (2002, Holandija, Willem van de Sande Bakhuyzen), naprimjer, istražuju se složeni moralni problemi vezani za ulogu međunarodnih snaga smještenih u BiH, dok se u kanadskom Whistleblower/Zviždač (Njemačka/Kanada, 2010, Larysa Kondracki) radikalno problematizuje navodno saučesništvo međunarodnih nevladinih organizacija u naglom rastu trgovine ljudima u regionu.

Zagovaranje, prikazivanje i iskupljenje

Jedan od svjetski najgledanijih i najhvaljenijih filmova koji je izašao gotovo odmah nakon okončanja rata je Welcome to Sarajevo/Dobrodošli u Sarajevo Michaela Winterbottoma (1997), koji se zasniva na knjizi Natasa's Story/Natašina priča novinara Michaela Nicholsona, o svakodnevnom životu grupe stranih novinara u opkoljenom Sarajevu. I u ovoj se priči govori sa stanovišta 'normativnih naratora', odnosno grupe zapadnjaka smještenih u Sarajevu koji su odlučili da djeluju, iz međusobne solidarnosti, da bi pomogli svom prijatelju Britancu Michaelu Hendersonu (Stephen Dillane), koji ne samo da izvještava o ratu i o herojskom radu direktorice sirotišta gospođe Savić, već i organizuje odvođenje siročeta Emire na sigurno u Veliku Britaniju. U tom nastojanju mu pomažu strastvena, mada pomalo idealizirana, američka humanitarna radnica Nina (Marisa Tomei) i cinični novinar Flynn (Woody Harrelson). Proaktivno zauzimanje strana koje se iznosi u ovom filmu, čiji akteri ne samo da posmatraju i izvještavaju, već se i direktno uključuju slijedeći svoj moralni kompas i intervenišući u ime humanosti, predstavlja jedan od najdosljednijih ranih prikaza onoga što je kasnije postalo poznato kao 'zagovarački' trend. Uprkos svom idealizmu, Welcome to Sarajevo i dalje predstavlja autoritativni rezime o uključenosti Zapada u BiH.

Upravo je ovaj aktivistički stav, uz konsenzus da se mora stati na jednu stranu i uz učešće novinara u javnoj debati o načinu rješavanja sukoba, obilježio prikaz balkanskih sukoba generalno, a pogotovo u BiH. Nazivan 'privrženošću' (Ruigrok) ili 'zagovaranjem' (Schindler), ovaj specifični stav međunarodnog političkog aktivizma je uglavnom usmjeren ka vladama, naročito tamo gdje su građanske grupe smatrale da je potrebna intervencija međunarodne zajednice. Njegov najglasniji predstavnik je Samantha Power, politička savjetnica Obamine administracije, koja je započela karijeru kao reporter u Bosni 1993. godine. Nakon što je deset godina kasnije dobila Pulitzerovu nagradu za svoje djelo The Problem from Hell/Problem iz pakla, ona ga je razvila u dosljednu doktrinu i uspješno zagovarala intervencije u Libiji i na drugim mjestima. U tom pogledu, zagovarački stav koji se vidi u filmovima koje se bave sukobom u Bosni devedesetih godina je imao velikog uticaja na širenje i oblikovanje opštih stavova o intervencijama i međunarodnom aktivizmu.



Jedan broj međunarodnih filmova koji su snimljeni nakon okončanja rata se zasnivaju na pričama o povratku u Bosnu. Nerijetko se njihova radnja vrti oko uništenih života i cilj im je da se vode saosjećanjem sa žrtvama, ali su interesi zapadnjaka ipak u centru pažnje. Na osnovu teksta Scotta Andersona u časopisu Esquire, glavni akter filma The Hunting Party/Lov u Bosni (2007) je još jedan strani novinar koji se vraća u Bosnu nakon mnogo godina. Priča se vraća u 1995. godinu kada lakoumni dopisnik Simon Hunt (Richard Gere) i njegov kamerman Duck (Terrence Howard) izvještavaju iz Bosne. Simon ne može podnijeti pritiske svog grubog posla i dobija otkaz, da bi se vratio pet godina kasnije i ponovo posjetio region nakon rata kao lovac na nagrade koji pokušava da uhvati ozloglašenog ratnog zločinca. On ne ide toliko za novcem, koliko za mogućnošću da napravi intervju koji bi mu tobože vratio uništeni novinarski ugled. Cilj filma je da se bavi novinarskom etikom, ali je fokus pomjeren i prvenstveno usmjeren na lov. Film treba da predstavlja moralnu raspravu o profesionalizmu, a sam sukob u Bosni služi kao okvir u kome glavni junak preispituje svoju savjest.¹

Film In the Land of Blood and Honey/U zemlji krvi i meda (2011) Angeline Jolie, koji se ponovo vraća u vrijeme sukoba i preispituje nasilje i silovanja u ratnom periodu, privukao je brojnu publiku prvenstveno zbog celebrity statusa režiserke koja se u toj ulozi pojavljuje prvi put. Podijeljena su mišljenja o filmu u festivalskim krugovima, gdje se on smatra dobronamjernim, ali donekle neobuzdanim proizvodom politički korektnog zagovaranja. U glavnom gradu BiH je dočekan dobrodošlicom i pohvalama i dobio je cijenjenu nagradu 'Srce Sarajeva'.

Nakon rata: Usamljeno tugovanje, odlazak dalje

Iste godine kada je Welcome to Sarajevo pušten u distribuciju, Woody Harrelson je igrao u još jednom filmu koji je, mada naizgled nije direktno vezan za Bosnu, jasno imao za cilj da posluži kao komentar političke nemoći koju je pokazao Zapad i da snažno ismije generalno neadekvatan odgovor Amerike na sukob na Balkanu. Film veterana Barryja Levinsona Wag the Dog/Ratom protiv istine (SAD, 1997) izruguje se izopačenim načinima na koje politički savjetnici, lobisti i PR stručnjaci manipulišu pažnjom američkih medija, preuveličavajući jednu jedinu epizodu neprijateljstva i izmišljajući cijeli rat koji privlači novinarsku pažnju da bi prikrili nezgodne vijesti kod kuće.



U filmovima režisera koji su bliže povezani sa Bosnom je sistematski izražen kritički stav o onome što oni smatraju prezira vrijednim zapadnim nastojanjima za intervencijom. Ovakav stav se zauzima u No Man's Land/Ničijoj zemlji Danisa Tanovića (2001), hvaljenoj satiri koja se izruguje svim vojnicima, humanitarnim radnicima i reporterima, koji su prikazani kako rade za svoje (karijerističke) ciljeve i koji nemaju dovoljno osjećaja za realnosti na terenu. Jedna od najoštrijih opservacija posttraumatskog života u Bosni nakon rata, Gori vatra/Fuse Pjera Žalice (2003), pokazuju zapadne posmatrače koji su podjednako hladni i koji spletkare oko karijerističkih ciljeva, ljude kojima period proveden u postratnoj Bosni nije ništa više od stavke koja bi mogla dobro izgledati u CV-ju. U nizu sjetnih i pronicljivih filmova bosanskih autora, kao što su Kod amidže Idriza Pjera Žalice (2004), proslavljena Grbavica Jasmile Žbanić (2006) i Snijeg Aide Begić (2008), prikazuju se Bosanci čije živote rat mijenja iz temelja i koji nalaze snagu da nastave život sa svim njegovim posljedicama. Suptilni Armin Ognjena Sviličića (2007) predstavlja oštar i gorak komentar o odnosima između današnjih Bosanaca i zapadnih «zagovornika» kroz prikazivanje muka dječaka čiji muzički talenat nimalo ne interesuje njemačku filmsku ekipu, ali koji ih odmah zainteresuje kada osjete da pati od posttraumatskog sindroma i da bi ga mogli iskoristiti kao subjekat dokumentarnog filma koji bi, ponovo, pojačao njihove CV-je. Ovakvi filmovi se na naročito uzdržan indirektan način bave nekim od najdubljih tema koje se tiču etike čovječanstva, pomoći i prikazivanja, gdje stvarni životi Bosanaca ostaju van vidokruga, a interesantni su samo oni traumatični aspekti koji se uklapaju u opšteprihvaćeni narativ.



Dio Danisa Tanovića u omnibus filmu 11’09”01 – 11. septembar (2002), u kome se govori o ženama iz Srebrenice koje dostojanstvenim tihim protestom odaju počast svojim mrtvima, vjerovatno je najbolji kratki prikaz cijelog postratnog diskursa o Bosni.

-----------------------------

¹ Iako radnja nije direktno vezana za Bosnu i zbiva se pretežno u Hrvatskoj 1991. godine, francuska produkcija Harrison’s Flowers/Harrisonovo cvijeće (2000) još je jedan veoma gledani film koji zapadni gledaoci vežu uz sukob u Jugoslaviji i novinarstvo. Narativ, koji postavlja i pitanja novinarske etike, bavi se neprilikama odane žene (Andie MacDowell) koja ulazi u strašnu ratnu zonu u potrazi za svojim nestalim mužem, novinarom Harrisonom, osvajačem Newsweekove Pulitzerove nagrade (David Strathairn).

11’09”01 – September 11 / 11'09''01 – 11. septembar, segment ‘Bosna i Hercegovina’ (UK/ Francuska/ Egipat/ Japan/ Meksiko/ SAD/ Iran, 2002, režija Danis Tanović i drugi)
Armin (Hrvatska/ Bosna i Hercegovina/ Njemačka, 2007, režija Ognjen Sviličić)
De enclave/Enklava (2002, Holandija, režija Willem van de Sande Bakhuyzen)
Demony wojny według Goi/Demoni rata (Poljska, 1998, režija Wladyslaw Pasikowski)
Harrison’s Flowers/Harrisonovo cvijeće (Francuska, 2000, režija Élie Chouraqui)
The Hunting Party/Lov u Bosni (SAD/ Hrvatska/ Bosna i Hercegovina, 2007, režija Richard Shephard)
Gori vatra (Bosna i Hercegovina/ Austrija/ Turska/ Francuska, 2003, režija Pjer Žalica)
Grbavica /Esma's Secret (Bosna i Hercegovina/ Hrvatska/ Austrija/ Njemačka, 2006, Jasmila Žbanić)
In the Land of Blood and Honey/U zemlji krvi i meda (SAD, 2011, režija Angelina Jolie)
Kod amidže Idriza/ Days and Hours (Bosna i Hercegovina, 2004, režija Pjer Žalica)
Ničija zemlja (Bosna i Hercegovina/ Francuska/ Slovenija/ Italija/ UK/ Belgija, 2001, režija Danis Tanović).
Pred dozhdot/Before the Rain/Prije kiše (Republika Makedonija /Francuska/UK, 1994, Milčo Mančevski)
Snijeg (Bosna i Hercegovina/ Njemačka/ Francuska/ Iran, 2008, režija Aida Begić)
Territorio Comanche/Teritorija Komanča (Španija, 1997, režija Gerardo Herrero)
Veilées d’armes/ The War Correspondent/Ratni dopisnik (Francuska/ Njemačka/ UK, 1994, režija Marcel Ophuls)
Wag the Dog/Ratom protiv istine (SAD, 1997, režija Barry Levinson)
Warriors/Ratnici (UK, 1999, režija Peter Kosminski)
Welcome to Sarajevo/Dobrodošli u Sarajevo (UK/SAD, 1997, režija Michael Winterbottom)
Whistleblower/Zviždač (Njemačka/ Kanada, 2010, Larysa Kondracki)
Brown, William, Dina Iordanova i Leshu Torchin. Moving People, Moving Images: Trafficking and Cinema in the New Europe/Pokretni ljudi, pokretne slike: trgovina ljudima i kinematografija u novoj Evropi, St. Andrews: St. Andrews Film Studies, 2010.
Crnković, Gordana P., «The Truthful Road to me»: Short Takes on Bosnian Films/Istiniti put ka meni: kratki kadrovi o bosanskim filmovima, Post-Yugoslav Literature and Film: Fires, Foundations. Flourishes, London: Continuum, 2012.  str. 127-154.
A Problem from Hell: America and the Age of Genocide/Problem iz pakla: Amerika i era genocida. New York: Basic Books, 2002.
Schindler, John R. ‘Forever Bosnia’/Bosna zauvijek, The National Interest, 31. mart 2011, dostupno na: http://nationalinterest.org/commentary/forever-bosnia-5095
Springer, Claudia, ‘Comprehension and Crisis: Reporter Film and the Third World’/Razumijevanje i kriza: izvještajni film i treći svijet, U: Friedman, Lester D. (ur) Unspeakable Images: Ethnicity and the American Cinema/Neopisive slike: etnicitet i američka kinematografija, Urbana-Champaign: University of Illinois Press, 1991, str. 167-190.
Thomson, Desson. "'Party': Over Before it Begins"/'Zabava': Kraj prije nego što je i počela, U: "The Washington Post" (SAD), svezak 130, broj 290, 21. septembar 2007, str. 33, (NP), (u vikend dodatku)