Srbija, Hrvatska, CG: Transparentno državno finansiranje medija - mrtvo slovo na papiru
Srbija, Hrvatska, CG: Transparentno državno finansiranje medija - mrtvo slovo na papiru
Iako različita po strukturi i snazi, medijska tržišta u Srbiji, Hrvatskoj i Crnoj Gori nisu samoodrživa, odnosno ta društva teško uspevaju ili nikako ne uspevaju da, bez državne intervencije ili – alternativno – stranih donacija, produkuju medije i sadržaje koji nisu zabavnog/efemernog karaktera.
foto: pixabay
Kada govorimo o finansiranju medija i medijskih sadržaja iz javnih prihoda u zemljama regiona, ne možemo izbeći nekoliko krucijalnih pitanja, koja se praktično sama od sebe nameću. Na prvo je odgovor jasan: bez uplivisanja novca iz državnog budžeta u medijsku sferu – a pre svega kao posledica nedovoljno razvijenih, veoma krhkih medijskih tržišta i niskog stepena medijske pismenosti – značajan broj medija sa sadržajem od društvenog značaja, a još i veći broj kvalitetnih medijskih sadržaja, jednostavno ne bi postojali.
Drugo pitanje koje je važno, a koje logično sledi nakon potvrde da je uloga sredstava iz budžeta u medijskoj sferi od velikog, čak presudnog značaja, jeste – kako obezbediti efikasne mehanizme koji bi onemogućili da vlast kroz trošenje javnog novca istovremeno ostvaruje i uticaj na uređivačku politiku (su)finansiranih medija. Čini se da iskustva niti jedne od posmatranih država (Srbija, Hrvatska, Crna Gora) ne sadrže valjan odgovor na to pitanje, čak ni kada za to postoji manje ili više dobar legislativni okvir.
A to nas opet direktno vodi ka trećem pitanju, koje se odnosi na vladavinu zakona. U Srbiji se, recimo, unutar civilnog društva u okviru usaglašavanja brojnih ne samo medijskih zakona i podzakonskih akata logično postavljalo pitanje celishodnosti javnog zagovaranja i ulaganja ogromne energije u ove procese, s obzirom na činjenicu da praksa svakodnevno pokazuje da vlast zakone primenjuje selektivno, prema vlastitim potrebama, ne prezajući ni od njihovog drastičnog kršenja ukoliko proceni da je to u njenom interesu. Medijska sfera je, ipak, integralni deo društva i ona ne može biti niti mnogo bolja niti mnogo gora od njega. Dobra zakonska rešenja u državama koje hronično kubure sa vladavinom prava mogu vrlo lako da se pretvore u vlastitu karikaturu ili, u boljem slučaju, ostanu mrtvo slovo na papiru. A sve zemlje regiona, u manjoj ili većoj meri, imaju tu vrstu problema, i to bez obzira da li su u Evropskoj uniji ili su tek na – najverovatnije veoma dugom – putu da postanu njene članice.
Četvrto pitanje takođe ne treba potcenjivati, a odnosi se na ukupno trošenje javnog novca u medijskoj sferi, nezavisno od zakonima predviđenih stimulativnih mera za podršku javnom interesu u sferi javnog informisanja. To se odnosi na razne vrste medijskih usluga, javnih nabavki, sponzorstava, donacija, ugovora sa javnim preduzećima, pa i državnog oglašavanja. Iskustvo kazuje da je veoma važno puteve novca iz javnih prihoda u medije posmatrati kao celinu. U najmanju ruku, ukoliko želimo da imamo čiste račune između države i medija, potrebno je obezbediti punu transparentnost tih davanja i jasna „pravila igre“. Nije to bitno samo zato da bi građani imali uvid u trošenje vlastitog novca i dobili odgovor na pitanje šta za njega dobijaju (ili gube), već i zbog toga da bi se onemogućili ili bar evidentirali uticaji, disbalansi i eventualna diskriminacija koja može da bude proizvod stihijskog trošenja javnog novca za medije. Takvim uticajima može da se poništi ili dovede u pitanje dobra praksa (ako postoji) stimulisanja kvalitetnih medijskih sadržaja od strane države. Ne treba smetnuti s uma da su u toj oblasti u posmatranim zemljama regiona takođe ili veoma vidljive (1) ili manje vidljive ozbiljne koruptivne radnje.
Slučaj Srbija
Srbija se medijskim zakonima s početka dvehiljaditih (2) opredelila da izađe iz vlasništva u medijima. Zbog raznoraznih političko-pravnih zavrzlama, i navodne zaštite informisanja na manjinskim jezicima, proces privatizacije završen je tek 2015. godine, i to ne u potpunosti. Setom medijskih zakona (3) iz 2014. godine potvrđena je spremnost države da privatizuje preostala javna preduzeća koja su se bavila javnim informisanjem. Takođe, zakonskim propisima predviđeno je da, kao i do tada, postoje samo dva javna medijska servisa (Radio-televizija Srbije i Radio-televizija Vojvodine), te da nacionalni saveti nacionalnih manjina imaju pravo da osnivaju ustanove, fondacije i preduzeća koji će biti izdavači medija. Ako izuzmemo specifičnost pojedinih medija na srpskom jeziku na Kosovu, svi ostali mediji bivaju ili u privatnom vlasništvu ili su mediji civilnog društva (neprofitni mediji). Nećemo ulaziti u ocenu samog procesa privatizacije i određenih nedoslednosti, uključujući i nepoštovanje zakona, ali ćemo samo konstatovati da je aukcijska prodaja medija bez jasno definisanih pravila i kriterijuma dovela do toga da država izađe iz medijske sfere a da u nju na velika vrata zakorače vladajuće stranke i stranački tajkuni.
Iako je i u ranijem periodu – na republičkom i pokrajinskom, pa i na nekim lokalnim nivoima – postojala praksa finansiranja ili kofinansiranja medijskih sadržaja kroz predloge projekata i uz odlučivanje stručnih, nezavisnih komisija, ona je od 2014. godine postala i zakonom utvrđeno pravilo. Cilj uspostavljenog sistema konkursnog sufinansiranja medijskih sadržaja od javnog interesa bio je da unese potpuno drugačiji princip u odnose države i medija, podrazumevajući da država na svim nivoima izlaskom iz vlasništva ne gubi i odgovornost za javno informisanje, pogotovo na pojedine njegove aspekte. Umesto državnih subvencija, mediji se po novim zakonskim rešenjima nadmeću predlozima medijskih projekata na nivou republike, pokrajine i lokalne samouprave, a njih vrednuje grupa nezavisnih stručnjaka imajući u vidu Zakon o javnom informisanju i medijima utvrđen javni interes (4). Tačnije – i to nije samo puka igra reči – ne (su)finansiraju se mediji, pa čak ni medijski sadržaji, već javni interes u sferi javnog informisanja (5). Tako to pravno i teorijski izgleda, ali u praksi su se stvari, nažalost, pokazale prilično drugačijim.
Zakon o javnom informisanju i medijima predvideo je da odluku o raspodeli sredstava na javnom konkursu donosi rukovodilac organa koji je raspisao konkurs, na obrazložen predlog stručne komisije. Stručne komisije, koje određuje ovlašćeno lice organa koji je raspisao konkurs, moraju biti većinski sastavljene od kandidata koje su predložila novinarska i medijska udruženja, a koja postoje duže od tri godine. U praksi je međutim nekoliko zakonskih nedorečenosti iskorišćeno da se suštinski izvrne smisao sistema konkursnog sufinansiranja i da se on pretvori u mehanizam za finansiranje vlastima bliskih medija, čak i onih koji kontinuirano i drastično krše novinarski kodeks, pozivaju na linč i šire versku, rasnu i nacionalnu mržnju. A finansiranje medija koji promovišu takve sadržaje protivno je zakonskim odredbama kojima se definiše javni interes u sferi javnog informisanja.
Pre svega je problem u nedovoljnoj transparentnosti procesa i nejasnim kriterijumima i procedurama u izboru stručnih komisija (organi vlasti biraju predstavnike nerelevatnih udruženja koji u praksi samo sprovode unapred donete političke odluke o dodeli sredstava), nedostatku evaluacije projekata, kao i nepostojanja sankcija za nadležne organe u slučaju kršenja zakona. Iako je praksa različita na raznim nivoima vlasti, činjenica je da je taj sistem doživeo kolaps ne zbog toga što je loše zamišljen već zbog toga što su ga državni i paradržavni organi zloupotrebili, u velikom broju slučajeva gazeći zakone (6).
Fond raspisuje javni konkurs za dodelu sredstava, a o pristiglim prijavama izjašnjava se Vijeće za elektroničke medije, uz kriterijume koji su definisani Pravilnikom (8). Činjenica je, međutim, da funkcionisanje ovog Fonda prate brojni problemi na koje ukazuju medijski eksperti, između ostalog i taj da se “nagrađuju” mediji koji krše novinarski kodeks, koriste govor mržnje, šire netoleranciju i pozivaju na nasilje, a koji su opet po pravilu bliski strukturama na vlasti. I u tom slučaju iskazuje se disproporcija između relativno dobrih zakonskih rešenja ili bar ideja i prakse.
Drugi važan fond za stimulaciju javnog interesa u sferi javnog informisanja u Hrvatskoj jeste Fond za potporu neprofitnim medijima, koji funkcioniše u okviru Ministarstva kulture i koji se popunjava od dela prihoda od igara na sreću, odnosno iz Hrvatske lutrije. Taj Fond, koji je raspolagao sa oko tri miliona kuna na godišnjem nivou, ustanovljen je u skladu sa članom 5. Zakona o medijima, koji ističe potrebu “poticanja proizvodnje i objavljivanja medijskih sadržaja u funkciji javnog komunikacijskog dobra”, te “pokretanje novih tiskanih medija, osobito lokalnih i neprofitnih medija, te medija nevladinih udruga”.
Problem sa tim Fondom, koji je nedvosmisleno dao važan podsticaj razvoju medija civilnog društva u Hrvatskoj, nastao je nakon promene vlasti u Hrvatskoj odlukom kontroverznog ministra kulture Zlatka Hasanbegovića u vladi HDZ-a i Mosta da obustavi finansiranje neprofitnih medija, čime je, po proceni stručnjaka, zadao veoma ozbiljan udarac ionako krhkoj neprofitnoj medijskoj sceni, koju je inače HDZ prepoznavao kao svog političkog protivnika. Od tada pa do danas država ne finansira neprofitne medije putem Fonda, a, štaviše, pokušava da mimo pravila iz Evropskog socijalnog fonda novcem namenjenim medijima zajednice sufinansira komercijalne medije (9).
U Hrvatskoj je u proteklom periodu vođena i ozbiljna kampanja protiv neprofitnih medija, koji su demagoški predstavljani kao veliki potrošači javnog novca. Podaci međutim govore nešto drugo: u periodu od 2013. do 2016. godine država je po raznim osnovama uplatila najmanje 219 miliona kuna za komercijalne medije, a u istom periodu Ministarsvo kulture je preko Fonda potpore za 28 neprofitnih medija izdvojila tek 7,8 miliona kuna. Treba reći da u Hrvatskoj niži organi vlasti (regionalni i lokalni) takođe dodeljuju sredstva medijima, a te subvencije za medijske sadržaje “u skladu sa interesom” zajednice u velikom broju slučajeva su netransparentne, odnosno nisu podložne jasnim procedurama i kriterijumima, što nedvosmisleno predstavlja mehanizam kojim vlast itekako utiče ili može da utiče na medijsku scenu. Kao što je to slučaju u Srbiji, i u Hrvatskoj se samo može nagađati sa koliko zapravo javnog novca država interveniše u medijskoj sferi, što govori da se ta oblast mora sistemski regulisati, a za početak je potrebno tokove novca učiniti bar transparentnim. Medijski eksperti u Hrvatskoj smatraju da je veliki propust prethodne, SDP-ove vlasti, to što nije usvojila – iako je najavila – strateški medijski dokument koji bi bio pretpostavka sistemskih rešenja brojnih problem u sistemu javnog informisanja.
Slučaj Crna Gora
Za razliku od Hrvatske i Srbije, gde u celosti ili bar delimično građani putem takse odnosno pristojbe pokrivaju troškove javnih medijskih servisa, Crna Gora iz državnog budžeta u potpunosti finansira rad nacionalnog medijskog servisa, Radio-televizije Crne Gore. To rešenje svakako nije poželjno, jer bi suština javnog medijskog servisa trebalo da bude neka vrsta nepisanog ugovora između medija i građana, u kojem građani prepoznaju interes da finansiraju javni servis bez posredovanja državnog aparata. Finansiranje javnih servisa iz državnog budžeta uvek u sebi sadrži opasnost povećanog uticaja na njegovu uređivačku politiku. Izmenama Zakona o javnim radio-difuznim emiterima Crne Gore određeno je da za ostvarivanje osnovne delatnosti RTCG država izdvaja 0,3 % bruto domaćeg proizvoda na godišnjem nivou. Izmenama Zakona je zabranjeno da medijski servisi koriste javni novac za finansiranje komercijalnih audio-vizuelnih usluga, odnosno da mogu da ga koriste samo za programe kojima se ispunjava javni interes. Pored nacionalnog javnog servisa, u Crnoj Gori postoji i 14 lokalnih javnih medijskih servisa koje je osnovala Vlada Crne Gore i za koje, prema podacima Hajnrih Bel fondacije i Centra za građansko obrazovanje, država izdvaja oko tri miliona evra godišnje.
Tokom 2016. godine u Crnoj Gori su ukinuta dva fonda koja su podsticala proizvodnju programskih sadržaja od javnog interesa u sferi komercijalnih emitera. Ustavni sud je po inicijativi Socijalističke narodne partije utvrdio da je odredba Zakona o bezbjednosti saobraćaja, kojom je bilo propisano da vlasnici automobila koji imaju ugrađen radijski prijemnik plaćaju dva evra za njegovo korištenje – protivustavna, a upravo se tim sredstvima finansirao Fond za pomoć komercijalnim radio-emiterima. Fond je funkcionisao u okviru Agencije za elektronske medije (AEM), a tokom 2016. godine kroz dva konkursa raspoređeno je ukupno 250.000 evra. Sredstva iz Fonda Agencije su se dodeljivala po dva osnova: godišnji grant za podsticanje učešća sopstvene produkcije u ukupnoj programskoj strukturi i programski grantovi za povećanje obima, strukture i raznovrsnosti ponude sadržaja posvećenih tematskim oblastima od javnog interesa. Gašenje tog Fonda, prema ocenama stručnjaka, značajno je otežalo poslovanje komercijalnih radio-amatera na postojećem tržištu, iako su se u javnosti javljale tvrdnje da su prilikom raspodele sredstava iz Fonda podršku uglavnom dobili mediji bliski vlastima (10).
Tokom 2016. godine došlo je do promena i u Fondu za podsticanje medijskog pluralizma, koji se finansira iz dela prihoda igara na sreću i koji je namenjen manjinskim medijskim sadržajima, borbi protiv diskriminacije, integraciji i zaštiti osoba sa invaliditetom, promociji zaštite prirode, podsticanju kulture i kulture javnog dijaloga i slično. Izmenama Zakona o elektronskim medijima, komercijalnim emiterima je uskraćena mogućnost učešća na javnim konkursima za dodelu sredstava iz tog Fonda. Sa druge strane, ta mogućnost je otvorena za neprofitne emitere.
Ukupna sredstva koja su crnogorski organi vlasti utrošili tokom 2016. godine u medijsku sferu, a na osnovu prikupljenih podataka u spomenutom istraživanju Hajnrih Bel fondacije i Centra za građansko obrazovanje – iznose više od 2,2 miliona evra. Ta cifra, međutim, nije konačna, jer istraživači nisu uspeli da dođu do svih informacija, pošto su pojedine lokalne samouprave, javne ustanove ili preduzeća ostali dosledni u prikrivanju podataka o tome koliko je novca sa njihovih računa otišlo medijima.
Istraživači konstatuju da je posledica “neuređenosti sistema” državnog finansiranja medija“ sve prisutnija prikrivena cenzura, koja ubrzava urušavanje nezavisnosti medija u Crnoj Gori”.
“Dodatno, učvršćuje se autocenzura i inače snažno izražena polarizacija medija, ali i loš kvalitet novinarstva koje kao takvo ne može adekvatno doprinijeti javnoj debati o važnim pitanjima demokratizacije i evropeizacije crnogorskog društva jer nerijetko zanemaruje novinarski kodeks i profesionalne standarde”, ističe se u tom izveštaju.
Kao i u Srbiji i Hrvatskoj, i u Crnoj Gori je na delu visok nivo netransparentnosti i nejasnih mehanizama trošenja javnog novca u medijskom sektoru, a to se može prepoznati kao velika boljka i drugih medijskih sistema u okruženju. Nivo transparentnosti po pravilu je obrnuto srazmeran nivou uticaja izvršne vlasti na medije i njihove uređivačke politike.
Očigledno je da se niti u jednoj od posmatranih zemalja državno finansiranje, odnosno stimulisanje medija i medijskih sadržaja ne koristi, bar ne u zadovoljavajućem obimu, u one svrhe koje su predviđene medijskom ili nekom drugom legislativom, već da se u većoj meri upotrebljava za ostvarivanje uticaja, odnosno korumpiranje ili ucenjivanje medija. Čini se da za to nisu krivi propisi, od kojih su neki dobri i inovativni, već da je ključni problem u nepostojanju vladavine zakona, karakteru političkih elita, ali i nedostatku demokratske tradicije i tradicije medijskih sloboda.
1 Pogledati izveštaje o uticaju na medije koje je izrađivao srbijanski Savet za borbu protiv korupcije.
2 Zakon o radio-difuziji iz 2002. i Zakon o javnom informisanju iz 2003. godine.
3 Pod setom medijskih zakona podrazumevaju se Zakon o javnom informisanju i medijima, Zakon o elektronskim medijima i Zakon o javnim medijskim servisima.
4 Javni interes je definisan članom 15. Zakona o javnom informisanju i medijima
5 Podzakonski akt koji preciznije uređuje sistem konkursnog sufinansiranja medijskih projekata naziva se Pravilnik o sufinansiranju projekata za ostvarivanje javnog interesa u oblasti javnog informisanja.
6 Pogledati Belu knjigu konkursnog sufinansiranja javnog interesa u sferi javnog informisanja, koju su prošle godine objavila novinarska i medijska udruženja iz Srbije okupljena u tzv. Medijsku koaliciju.
7 Javni interes koji se finansira kroz Fond podrazumeva: ostvarivanje prava građana na javno informiranje, poticanje kulturne raznolikosti i njegovanje baštine, razvoj odgoja i obrazovanja, razvoj znanosti, razvoj umjetnosti, poticanje stvaralaštva na narječjima hrvatskoga jezika, poticanje posebnih kulturnih projekata i manifestacija, nacionalne manjine u Republici Hrvatskoj, poticanje razvoja svijesti o ravnopravnosti spolova i drugih najviših vrednota ustavnoga poretka, poticanje svijesti o ravnopravnosti rodnih identiteta i spolnoj orijentaciji, poticanje kvalitetnih programa za djecu i mlade kojima je cilj promicanje njihove dobrobiti, podizanje svijesti javnosti o sposobnostima i doprinosu osoba s invaliditetom, kao i promicanje i poštovanje njihovih prava i dostojanstva, uključujući borbu protiv stereotipa, predrasuda i štetnih postupaka prema osobama s invaliditetom, povijesno vjerodostojno prikazivanje Domovinskoga rata, itd.
8 Izvod iz pravilnika, članak 4: Sredstva Fonda se raspoređuju između jedinih vrsta korisnika sredstava Fonda u omjeru: 1. nakladnici televizije na lokalnoj i regionalnoj razini, nakladnici neprofitne televizije te neprofitni pružatelji medijskih usluga iz članka 19. i 79. ZEM-a – 46,5%; 2. nakladnici radija na lokalnoj i regionalnoj razini, nakladnici neprofitnog radija te neprofitni pružatelji medijskih usluga iz članka 19. i 79. ZEM-a – 46,5%; 3. neprofitni pružatelji elektroničkih publikacija – 3%; 4. neprofitni proizvođači audiovizualnog programa – 3%; 5. neprofitni proizvođači radijskog programa – 1%.
9 Za razliku od Srbije u Hrvatskoj su neprofitni mediji jasno definisani u Zakonu o elektroničkim medijima. Izdavači neprofitnih medija mogu biti „ustanove, vijeća i udruge nacionalnih manjina, obrazovne, zdravstvene i druge ustanove, vjerske zajednice, studentske, školske udruge (ako programe proizvode i objavljuju uglavnom studenti i učenici), udruge građana i druge NVU s pravnom osobnošću + neprofitne zadruge posvećene zadovoljavanju informativnih, obrazovnih, znanstvenih, stručnih, umjetničkih, kulturnih, vjerskih i drugih potreba javnosti“. Neprofitni mediji dobit mogu koristiti isključivo za unapređenje i razvoj vlastite delatnosti.
10 Fond je podržavao medijske sadržaje iz sledećih tematskih oblasti: „a) kulturna raznolikost i očuvanje tradicije; b) razvoj civilnog društva i volonterizma; c) nacionalne manjine u Crnoj Gori; d) nauka, umjetnost i obrazovanje; e) djeca i mladi; f) zaštita okoline i održivi razvoj; g) zdravlje, zdravstvena kultura i zdravi stilovi života; i) zaštita prava i dostojanstva manjina i borba protiv diskriminacije, stereotipa i predrasuda; j) društvena integracija ranjivih kategorija društva (osobe sa invaliditetom, osobe sa intelektualnim poteškoćama, osobe oštećenog vida, nezaposlene osobe, osobe treće životne dobi, samohrani roditelji, žrtve porodičnog nasilja, zavisnici o drogama); k) evropske integracije Crne Gore; l) zaštita potrošača; m) borba protiv korupcije i organizovanog kriminala; n) borba protiv bolesti zavisnosti”.